وسیلة النجاةمؤلف کتاب آیت‌الله سید ابوالحسن موسوی اصفهانی ره متوفای ۱۳۶۵ هجری قمری می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالی"وسیلة النجاة" فتاوی و رساله عملیه آیت‌الله سید ابوالحسن موسوی اصفهانی و گسترش یافته رساله «ذخیرة الصالحین» ایشان است که مورد توجه جامعه فقهی شیعه قرار گرفته و فقهای مختلف بر آن حاشیه زدند که از جمله آنها آیت‌الله سید محمد رضا موسوی گلپایگانی است. کتاب حاضر متن وسیله به همراه حواشی ایشان است که دربردارنده همه ابواب فقهی، به جز حدود و قصاص و دیات ، و به زبان عربی می‌باشد. ۲ - انگیزه تالیفاین مرجع بزرگوار در مقدمه می‌نویسد: که حواشی متعدد بر رساله «ذخیرة الصالحین» زده بودم و استفتائات زیادی در فروع مختلف جواب داده و مراجعات بسیاری برای مسائل جدید داشتم و از من خواسته شده بود که یک رساله عملیه جامع ارائه کنم؛ به همین جهت مصمم شدم مجموعه آن استفتائات و حواشی را با ذخیرة الصالحین تلفیق کنم و این کتاب ماحصل آن تلاش هاست. ساختار به مانند جوامع فقهی از احکام تقلید و باب طهارت شروع و به ابواب مختلف معاملات ختم می‌شود. هر باب دارای چند فصل و هر فصل دربرگیرنده چندین مسئله و فرع فقهی می‌باشد. در ذیل متن کتاب تعلیقات و نظرات متفاوت آیت‌الله گلپایگانی آمده است. ۳ - گزارش محتوامحتوای کتاب با مقدمه‌ای درباره احکام تقلید و اجتهاد شروع و مکلف به دو قسم مقلد و محتاط تقسیم شده و شرط محتاط بودن را علم به همه مسائل شرعی دانسته است. به اعتقاد وی عملی که بدون احتیاط و تقلید انجام شود باطل می‌باشد. در ادامه شرایط مجتهد و مرجع تقلید را ذکر می‌کند و به بررسی احکام فرعی آن می‌پردازد. تک تک ابواب فقهی به طور جداگانه مطرح و احکام و شرایط آن به ترتیب زیر بیان می‌شود: کتاب الطهاره در فصل اول آب‌ها را به مطلق و مضاف و مطلق را به قلیل، جاری، آب چاه و آب باران تقسیم و احکام و شرایط استفاده از هر کدام را ذکر می‌کند. در فصل بعد احکام تخلی و نحوه طهارت بعد از آن و حکم آبی که بعد از استنجاء به زمین می‌ریزد و نحوه استبراء کردن از نجاست را بیان کرده است. در این کتاب احکام و شرایط وضو ، موارد آن و آثار شرعی داشتن وضو، احکام وضوی جبیره و همچنین احکام و شرایط غسل و انواع آن بیان می‌شود و در ضمن آن فروعات متعددی برای جنابت و شخصی که جنب شده و حیاضت و خانمی که حیض شده و استحاضه و خانمی که دچار این پدیده شده و خونی که مادران پس از تولد فرزندشان مشاهده می‌کنند ارائه می‌گردد. در ادامه این فصل اعمال مربوط به میت ، غسل‌ها، کفن و دفن و نماز میت و احکام و شرایط تیمم آمده است. کتاب الصلاه در آغاز این باب مقدمات نماز اعم از: احکام نمازهای واجب و زمان آنها، قبله، پوشش بدن، مکان نمازگزار، اذان و اقامه ذکر شده و پس از آن افعال و واجبات نماز مشتمل بر: نیت ، تکبیره الاحرام ، قیام، قرائت ، رکوع و سجود، تشهد و سلام، ترتیب و موالات در کارهای نماز به همراه فروعات متعددی که برای هر کدام متصور است بیان می‌شود. پس از آن مبطلات نماز، شکیات و احکام خلل و نواقص نماز، نماز قضا ، نماز استیجاری ، نماز مسافر ، نماز جماعت به همراه احکام و شرایط هر کدام ارائه شده است. کتاب الصوم این باب با واجبات روزه شروع می‌شود و در آن احکام نیت، هر آنچه که باید از آن در هنگام روزه دوری کرد، ثابت شدن هلال ماه رمضان و شوال ، قضای روزه، اقسام روزه و کفاره روزه آمده است. در پایان احکام و شرایط اعتکاف مورد بحث قرار گرفته است. کتاب الزکاه مؤلف در ابتدای این مبحث اهمیت زکات را مورد توجه قرار می‌دهد و پس از آن کسانی را که باید زکات بدهند نام می‌برد و شرایطشان را ذکر می‌کند و همچنین اموالی را که زکات به آنها تعلق می‌گیرد به همراه نصابشان و اصنافی که نیازمند زکات هستند برمی شمارد و فروعات همه را ذکر می‌کند. او در پایان مسئله زکات فطره را به عنوان صدقه‌ای که بدن‌ها را سالم می‌کند مورد بحث قرار می‌دهد. کتاب الخمس در پایان جلد اول احکام و شرایط اموالی که خمس به آنها تعلق می‌گیرد و افراد و اصنافی که مستحق گرفتن این مالیات اسلامی هستند و نحوه تقسیم و گرفتن آن را بیان می‌کند و به همین مناسبت مسائل مربوط به انفال را نیز مطرح می‌نماید. کتاب المکاسب و المتاجر این عنوان یک تیتر کلی برای مباحث مربوط به کسب و کار و راه‌های درآمدزایی است که ذیل آن شرایط کلی معاملات ذکر می‌شود و در آن احکام و شرایط تجارت‌های حرام مانند خرید و فروش اعیان نجسه و آلات لهو و اجرت گرفتن برای کارهایی مانند تصویرگری، غنا خواندن، سحر و جادو کردن و همچنین مستحبات و مکروهات تجارت و اهمیت دانستن احکام شرعی مکاسب آمده است. در ادامه تک تک ابواب مربوط به کسب و کار را ذکر می‌کند و احکام و شرایط هر کدام را به طور مفصل بیان می‌نماید؛ مانند: کتاب البیع که در آن شروط متعاقدین و عوضین، شروط عقد بیع، خیارات و مواردی که بایع یا مشتری اجازه فسخ معامله را دارند، [[|بیع صرف]] و سلف، بیع حیوان، بیع میوه، درختان و مزارع و مبحث ربا مورد بحث قرار می‌گیرد. کتاب الشفعه، کتاب الصلح، کتاب الاجارة، کتاب الجعالة، کتاب العاریة، کتاب الودیعة، کتاب المضاربة، کتاب الشرکة، کتاب المزارعة، کتاب المساقاة، کتاب الدین و القرض، کتاب الاقرار، کتاب الهبة، کتاب الوقف و الحبس و الصدقة، کتاب الوصیة عناوین بحث‌هایی است که در جلد دوم به احکام و شرایط آنها پرداخته شده و فروع متعددی برای هر کدام بیان گردیده است. در جلد سوم ابتدا مسائل نذر و قسم و عهد آمده پس از آن کفارات و انواع آن و در ادمه احکام صید و ذباحه (ذبح شرعی حیوان) و خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها ذکر شده است. پس از آن سه کتاب کوچک دیگر مربوط به اموال یعنی کتاب الغضب، کتاب احیاء الموات و کتاب اللقطة آمده است. در ادامه مسائل مربوط به خانواده، احکام و شرایط ازدواج و اقسام و آداب آن، احکام و شرایط و اقسام طلاق ، طلاق خلع و مبارات و ظهار و ایلاء و لعان به طور مفصل مورد بحث قرار گرفته و در پایان مباحث مربوط به میراث و موجبات ارث و موانع آن و شرایط میراث خواران ذکر شده است. ۴ - درباره کتابوسیلة النجاة یک دوره ی فقه رساله‌ای از طهارت تا میراث است. این کتاب به دلیل اشتمال بر عمده ی ابواب فقهی مورد استقبال و توجه فقهای متاخر بوده و برخی از آنان فتاوای خود را به صورت حاشیه بر آن نوشته‌اند. پس از رحلت آیت‌الله بروجردی ، امام خمینی ره نیز در پاسخ به درخواست جمعی از علما مبنی بر نوشتن رساله ی عملیه ، نظرات فقهی خود را در حاشیه ی وسیلة النجاة مرقوم نمودند. چندین سال بعد در زمانی که ایشان به عنوان تبعید در ترکیه به سر می‌بردند کتاب تحریر الوسیله را بر اساس همین حواشی نگاشتند. [۱]
الذریعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج۳، ص۳۸.
[۲]
الذریعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج۳، ص۸۲.
۵ - نسخه شناسیوسیلة النجاة با حواشی حضرت امام ره در سال ۱۳۸۰ شمسی توسط مؤسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی در شهر قم چاپ و منتشر شده است. ۶ - پانویس
۷ - منبعنرم افزار جامع فقه اهل بیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |